Â鶹ԼÅÄ

Erbyn Mai 1945 cafodd Miljko ei hun mewn camp i ffoaduriaid yn Forli yn yr Eidal a tua adeg yr hydref symudwyd ef ymhellach i'r de i Eboli cyfagos i Naples o dan nodded milwyr Prydeinig. Llafuriodd yn y transit camp yn helpu' n milwyr ni i baratoi ar gyfer y siwrnai nôl i Loegr cyn cael "demob".

Yn 1947 gwnaeth Tito gais am i bob Yugoslav ddychwelyd garte ac ar yr un pryd symudwyd Miljko i wersyll carcharorion rhyfel gynt yn yr Adran Brydeinig o'r Almaen. Cafodd ei drin mwy fel carcharor rhyfel yno nag fel un a fu'n ymladd o'n plaid yn y Gwrthsafiad. Bu rhai o aelodau'r gwarchodlu'n garedig iawn iddo ond cafodd ei dwyllo'n arw gan un pan geisiodd gyfnewid Leica camera am dorth o fara. Profiad chwerw iawn wrth ystyried mai Cymro oedd y twyllwr. Ychydig wyddai'r gwyliadurwr tywyllodrus y byddai ef a Miljko yn cyfarfod wyneb yn wyneb mewn neuadd ym Mhort Talbot rai blynyddoedd yn ddiweddarach. Ond stori arall yw honno!

Yn y cyfamser yn Llundain bu'r U.N. yn dadlau dyfodol y ffoaduriaid a chytunwyd na chai unrhyw un ei ddanfon nôl i Yugoslafia at Tito yn erbyn ei ewyllys. Allan o naw mil o ffoaduriaid dim ond pedwar unigolyn ddewisodd ddychwelyd i fyw o dan lywodraeth Tito. Roedd y gweddill yn rhydd i chwilio am waith yn yr Almaen. Arhosodd Miljko yn y gwersyll a llwyddodd i gael gwaith yn Ffatri Volkswagen.

Cyn diwedd y flwyddyn daeth cais oddi wrth gynrychiolwyr Prydeinig am wirfoddolwyr o blith y ffoaduriaid i ddod i'r wlad hon i weithio, ac ar 11eg o Ionawr 1948 glaniodd Miljko gyda channoedd eraill ym mhorthladd Harwich. Rhoddwyd papur £1 a chwdyn o frechdanau i bob un ohonynt. Aeth i Lundain am ddiwrnod ac o'r fan honno i Gaer Efrog cyn teithio i Oakdale yn Sir Fynwy i ddysgu sut i fod yn löwr. Ar ôl adeg o baratoi cyrhaeddodd Milj ko Hirwaun i aros mewn neuadd breswyl yn agos i'r pwll glo. Bu'n gweithio'n galed o dan ddaear a llwyddodd i gymdeithasu'n hapus â'i gydwladwyr ei hun a Chymry'r ardal. Ond nid oedd yn hapus yn ei waith fel glöwr. Roedd cytundeb ganddo i aros dan ddaear am dair blynedd, a'r unig ffordd allan o'r cytundeb oedd gweld y meddygon ym Merthyr a Chaerdydd. Cytunwyd nad oedd ei iechyd yn caniatau iddo barhau o dan ddaear.

Chwiliodd am waith yn y "Labour Exchange" a derbyniodd swydd yn y gwaith Haearn a Dur yn Briton Ferry. Symudodd o Hirwaun i fyw mewn neuadd breswyl yn Clasemont Treforys gan fod hwn yn fwy cyfleus i'w waith newydd. Teithiai bob dydd o Dreforys i'r Ffrwdwyllt, Port Talbot ac ar y penwythnos yn ei amser hamdden ai yn ôl i Hirwaun at ei ffrindiau. Yno, hap iddo gwrdd â Chymro a chanddo frawd, Moc Williams, yn byw yn Taibach.

Yr wythnos ganlynol nôl yn Port Talbot holodd Miljko amdano a chafodd wahoddiad i gartef Moc Williams lle croesawyd e'n gynnes gynnes gan y teulu. Tra roedd yno gwnaeth Miljko ymholiad am lety cyfagos er mwyn arbed ar y siwrnai o Dreforys bob dydd. I gwtogi ar yr hanes gwahaoddwyd ef yr wythnos ganlynol i aros gyda Moc Williams a'i deulu nes iddo ddod o hyd i le mwy addas i fyw.

Ym mis Mai 1951 cafodd swydd yn yr Abbey, gwaith dur newydd ar y pryd yn gweithio yn y Blast Furnace.

Bu teulu'r Williams yn garedig iawn iddo mewn sawl cyfri a chafodd groeso brwd yn y Clwb Ieuenctid yn perthyn i Eglwys y Wesleaid lleol. Roedd merch Moc, Nancy yn gerddorol iawn ac yn medru canu a chyfeilio ar y piano. Heb fod yn hir cafodd berswâd ar Miljko i ymuno â'r Côr Ieuenctid. Roedd yn glir ac yn anochel bod y ddau yn cwympo mewn cariad. Priodwyd y ddau yn y Capel Wesleaid Taibach. Byw yn hapus gyda'i gilydd yn codi teulu bu'r canlyniad wedi hynny.

Bach iawn gredodd Miljko pan symudodd i'r "Digs" newydd yn Port Talbot byddai Moc Williams a'i wraig yn dad a mam yng nghyfraith iddo yn y dyfodol agos. Arhosodd Miljko yn ei swydd yn yr Abbey am dros dri deg dau o flynyddoedd cyn ymddeol.

Mae'r cymydog caredig hwn wedi byw'n barchus ac wedi gweithio'n ddyfal, diflino yng Nghymru am dros hanner can mlynedd. Pleser ac anrhydedd yw cael cwmni i'r bonheddwr o'r Balkans yn ein plith yn Llandybie. Hir oes iddo a'i briod.

Sidney Hopkin.