'Roedd y stabal yn sownd wrtho yr ochr isaf, a sied sinc yr ochor uchaf, ac yn honno 'roedd y ffwrn i grasu bara a bord i'w gadw i oeri cyn dod ag ef i'r tŷ i'r llaethdy. Hefyd 'roedd twba yno i gadw bwyd i'r mochyn - ac fe ddaeth nhad â mashîn golchi dillad o ryw acshon, a bydde Morlais neu fi yn gorfod troi olwyn hwnnw. 'Roedd Tom heb fynd i Panteryrod hefyd ac 'roedd e'n trapo gwahaddod, a phan fydde fe'n eu blingo, fi oedd yn gorfod dala'r gole' iddo fe mâs yn y sied! - gole' cannwyll mewn canhwyllbren.
'Roedd stâr bren tu ôl drws cegin Ffoes i fynd lan i'r llofft. 'Roedd dau wely yno a ffenest yn y pen draw, a 'roedde'n ni'n gallu gweld y Iôn oedd yn dod at y tŷ o'r hewl drwy honno. Ar hyd y lôn fydde ni'n mynd i'r eglwys. 'Roedd nhad a mam yn cysgu yn y parlwr, a Ifan a Dinah wedyn mewn cadair siglo ar eu pwys. Os bydde rhywun yn sâl, 'roedde'n ni'n cael bod yn y parlwr yn y dydd a 'nôl i'r llofft y nos.
Bu Ifan yn wael iawn am rai misoedd, - cafodd dwbwl-pneumonia pan oedd yn dechre cerdded - tua blwydd oed, a'r doctor yn synnu ei weld yn gwella. 'Roedd mam yn gofidio sut oedd e'n mynd i gerdded i'r ysgol, ac fe fu'n rhaid i fi ofyn i'r athrawon am gael menthyg llyfr i'w ddysgu i ddechrau darllen a gwneud syms. Fe ges i siom fawr pan fuodd e' farw.
Gwaith Morlais oedd mynd gyda mam yn gwmni i odro. 'Roedd y beudy yr ochr arall i'r clôs, a'r sgubor un pen a crwt lloi pen arall. 'Roedd tomen fawr ar waelod y clôs a bydde'r ieir yn hela lot o'u hamser yn crafu ar ben honno gyda'r ceiliog. 'Roedd clwyd ochr draw i'r domen a thwlc y moch, a hefyd rhyw fath o shed i gadw'r ieir a'r gwydde', a toilet sinc. 'Rwy'n cofia i'r clacwydd redeg ar fy ôl unwaith, a mam yn dweud mai am fod yr wydd yn gori oedd y rheswm.
'Roedd nhad yn aros lot yn y stabal gyda'r ceffylau ar ddiwrnod gwlyb, - a darllen Y Perl neu'r Cyfaill Eglwysig. 'Roedd stâr gerrig tu fâs yn sownd wrth dalcen isa'r stabal i fynd i llofft y stabl a bydde ni'n mynd i chware rhedeg lan a lawr ar honno, ac o'n ni'n gallu gweld y môr a Bae Ceredigion oddi arni - ac ar ddiwrnod clir, Cei Newydd!
'Roedd llwybr trwy dop Cae Rhewyn ac i lawr i sticil ac i gae Tŷ'n porth, ac yn groes trwy'r cae i glwyd ar bwys tŷ Ifan Owens. Tu fâs i'r glwyd oedd yr hewl fawr, a dyna'r ffordd oedde'n ni'n mynd i'r ysgol. 'Rwy'n cofio am yr hewl fawr yn cael tar am y tro cyntaf. Bydde'n ni'n hela lot a amser wrth ddod adre' o'r ysgol i weld sut oe'n nhw'n rhoi tar ar yr hewl. Rhywbeth fel casgen fawr, a thân coch o'dani a pheipen yn cario'r tar poeth, a dyn â menyg am ei ddwylo yn taenu'r tar dros y cerrig i gyd. 'Roedd pridd rhwng y cerrig hefyd a llawer o ddynion a lorïau yn caria'r stwff a rywle. 'Roedde'n ni'n gorfod cerdded yn dynn yn y clawdd am rhyw ddiwrnod, a wedyn galle'n ni gerdded dros yr hewl dar - ond gofalu peidia damsgen ar ambell i lwmpyn a dar, achos 'roedd e'n stico yn ein sgidie ni!
'Ro'n i'n dweud Tŷ Ifan Owens, achos 'roedd Ifan Owens yn dod lan bob gwanwyn rhyw ddwywaith â llond ei ddwy fraich a riwbob i mam, - a bydde ni'n cael sawl tarten a pwdin 'charlotte' ohony' nhw. 'Roedd mam yn treio cael digon a riwbob o'i gardd hi i Mary gael tarten ar ei phenblwydd ar y 19eg a Fis Bach. 'Roedd Mary yn gwasanaethu yn 'Poplars' Aberaeron, cartref offeiriad Aberaeron wedi ymddeol, ac 'roedd dwy chwaer iddo yn byw yno hefyd.
'Rwy'n cofio un nos Sul yn y gaeaf - nhad wedi mynd i'r cwrdd i'r eglwys. Aeth mam mâs i odro a Morlais neu Tom gyda hi, a finne a Griff yn y tŷ a Ifan yn y gadair. Dyma hi'n rhedeg 'nôl i'r tŷ a gofyn i fi i redeg i'r eglwys i nôl nhad i ddod adref gynted ag y galle fe, am fod un o'r da - buwch ddu o'r enw Doll wy'n credu - wedi bwrw ei chyde'! 'Rwy'n credu mod i wedi gofyn a gâi Griff neu Morlais ddod 'da fi - ac fe redo'n ni bob cam, a mewn a fi i'r eglwys a gweud wrth nhad y neges, a 'nol adre â ni gan redeg bob un! Ar ôl nhad weld beth i'w wneud, gorfod i fi a Morlais redeg lan i Lain Isaf i holi i Dafi a ddaethe fe lawr i helpu nhad i roi y cydau 'nôl yn y fuwch. Y rheswm oedd bod ei ddwylo fe'n llai ac yn fwy ystwyth, a bu mam yn cario dŵr poeth i gadw'r dwylo'n boeth, a'r perffedd, - ac fe lwyddon'. '
Roedd Dafi'n gwybod fod peth o'r enw 'breeches' i'w gael yn Sychbant i roi am ben ôl y fuwch i stopio'r cydau ddod mâs 'to. Nhad aeth i holi am hwnnw. 'Rwy'n credu mai tua saith neu wyth oed oeddwn i ar y pryd, ac 'roedd golau'r sêr mâs, ond nid wy'n cofio a oedd lleuad yn y golwg. Fe wellodd y fuwch, ond wn i ddim ble'r aeth hi wedyn, ond 'rwy'n credu iddi nhw ei chadw am sawl blwyddyn arall.
'Rwy'n cofio Ifan yn cael ei eni, oherwydd y wraig oedd yn dod i dendio main oedd Leisa Llain Isaf, gwraig Dali fuodd yn helpu nhad gyda'r fuwch. Dydd Sadwrn Pasg oedd hi, y 26ain o Fawrth 1921, a phan oedd hi'n dod mewn drwy'r drws dyma hi'n gweiddi 'Haleliwia', a bob tro bydde' hi'n dod yn y bore, 'roedd hi'n gweiddi 'Haleliwia'. 'Roedd ganddi ddwy ferch, Jane a Hannah, ac 'roeddent yn edrych ar ôl ewythr iddynt yn Mydroilyn - y bardd 'Granellian', - mae 18 o'i benillion ef yn Cerddi Ysgol Llanycrwys.
'Rwy'n cofio nhad yn mynd â Morlais a fi i weld pobol Aberaeron yn llosgi casgenni o dar, a chynnau coelcerthi i ddathlu diwedd y Rhyfel Fawr 1914 - 18 ar dop Rhiw Goch. A rhyw ddiwrnod tua'r un adeg yn y prynhawn hedfanodd rhyw fath o falwn a rhaff yn hongian oddi wrtho fe dros Cae Llyn, a disgynnodd yn y cae tu ôl i Panteg, Aberaeron, a buwyd lawr i Rhiw Goch i weld hwnnw hefyd. 'Doedd neb yn cael mynd yn agos iddo fe.
'Roedd Let a Mary a William wedi gadael yr ysgol cyn i fi ddechrau yn 1919, ac 'rwy'n cofio am Annie Maesnewydd yn cydio yn fy llaw y diwrnod cynta' es i'r ysgol. 'Roedd Tom a Morlais hefyd yn mynd 'run pryd â ni, a dwy chwaer i Annie - Morina a Cathleen.
'Roedd Let yn gweithio yn fferm Felindre, Talsarn ac 'roedd hi'n hoffi dweud stori am y 'tarw'i 'Roedd e' wedi torri mâs o'i sied ar noson olau leuad, a gwneud rhyw lanast ofnadwy ar y clôs i'r bwcedi godro achos, 'roedd y lleuad yn sheino arny' nyw a'i hela fe'n gynddeiriog! 'Roedd pawb wedi dihuno gyda'r sŵn, a gorfod i ddau o'r meibion godi o'u gwelyau a mynd i hôl rhai o'r gwartheg o'r caeau i'w dawelu, a phawb arall yn edrych ar y sgarnes o ffeestri'r llofft. Fe dawelodd y tarw, ac aeth pawb 'nôl i'w gwelyau, ond 'roedd golwg ofnadw drannoeth ar bethau ar y clôs!
Penrhiw
Pan ddaeth Morlais a Griff a fi adre o'r ysgol un prynhawn ym mis Medi 1925, 'roedd 'ffys' fawr ac y clôs, a chart bach ac asyn o flaen y drws ac Anti Leisa a mam yn cario pethau mâs o'r tŷ i'r cart. Nid wy'n cofio a oedd mamn wedi dweud eu bod nhw yn symud i fyw i rhywle arall, er efallai iddi ddweud wrtho' ni am ddod adre'n gloi o'r ysgol.
'Dwy'i ddim yn codio sut aetho'n ni lan i Penrhiw mewn gambo neu gart? ond rwy'n fod Let a Mary yn cysgu gyda ni yn Penrhiw y noswaith gyntaf. Nid wy'n cofio pwy ddiwrnod oedd hi, ac a aetho'n ni i'r ysgol drannoeth! 'Ta beth, fe gerddais i rownd y clôs i weld beth oedd yn y 'buildings' mawr i gyd. 'Roedd 'ffys' fawr yn y tŷ i roi'r gwelyau a'r dodrefn yn eu lle, ac rwy'n cofio mai ar lawr y llofft y cysges i a Griff y noswaith gyntaf!
Ìý
