 |
 |
Cofio arwr o Gymro yn Ffrainc
Casglu arian i godi cofeb i Owain Lawgoch
Dydd Llun, Medi 10 2001
|
Mae'r gwaith yn mynd rhagddo i godi cof-golofn i goffau un o gymeriadau rhamantus hanes Cymru mewn tref yn Ffrainc ymhen dwy flynedd.
Yr olaf o dywysogion Gwynedd
Hyd y gwyddys, Owain Lawgoch oedd yr olaf yn llinach tywysogion Gwynedd. Yr oedd ei dad, Thomas ap Rhodri, yn nai i Lywelyn Ein Llyw Olaf ac yn ddisgynnydd o Lywelyn Fawr.
 Tuag adeg geni Owain, o gwmpas 1335 yn ôl pob tebyg, ym maenor ei dad yn Tatsfield yn Surrey, bu farw ei ddwy gyfnither Gwladys a Gwenllian. Cafodd ei adael yn unig etifedd yn llinach Gwynedd.
I'w ddiogelu rhag y Saeson-Normanaidd fe'i hanfonwyd i Ffrainc lle cafodd ei fagu a'i addysgu gan Is-iarll Alençon, brawd Phillip VI, Brenin Ffrainc. Mae'n bosib mai Ffrances oedd ei fam, Cecilia.
Ceir llawer o gyfeiriadau ato yng Nghroniclau Jean Froissart a'r cyntaf yng nghyswllt brwydr Poitiers yn 1356 lle y brwydrodd ar ochr Ffrainc.
Wedi'r frwydr aflwyddiannus hon casglodd ynghyd fyddin o filwyr tâl ac aethant i ffwrdd i Lombardi.
Bu farw ei dad yn 1363 ac ymhen amser daeth y newydd i Owain ac yn 1365 aeth i Loegr i hawlio'i etifeddiaeth. Bu'n llwyddiannus.
Chwedlau amdano yng Nghymru
Mae ei hanes yn y cyfnod wedyn yn annelwig. Mae'n bosib iddo ddod i Gymru yr adeg honno am yr unig dro yn ei fywyd.
Tyfodd nifer o chwedlau gwerin amdano - yn arbennig yn ardal Llandybie - fel yr un am ogof lle mae marchog arfog yn cysgu, ei filwyr o'i gwmpas, yn barod i'w deffro i achub Cymru yn awr ei hangen.
Chwedl arall yw honno am Lyn Llech Owain lle dywedir i Owain Lawgoch anghofio rhoi yn ôl garreg a symudodd oddi ar ffynnon i ddi-sychedu ei geffyl gan beri i ddwr lifo dros y wlad a chreu y llyn!
Hwyrach iddo, wedi hynny, fynd i ymladd ym myddin Ffrainc yng Ngogledd Sbaen dan arweinyddiaeth y Llydawr Bertrand du Guesclin.
Ymladd yn rhengoedd Ffrainc
Yn sicr pan dorrodd rhyfel allan rhwng Lloegr a Ffrainc yn 1369 yr oedd Owain ym ymladd yn rhengoedd Ffrainc a phan glywodd y Saeson am hyn meddiannwyd ei eiddo a'i gyhoeddi ef yn fradwr.
Gwnaeth sawl ymdrech i hwylio i Loegr gyda byddin o Ffrainc. Methodd y gyntaf pan fu'n rhaid troi'n ôl oherwydd storm ar y môr.
Bu'n ymladd ochr yn ochr â du Guesclin - bob amser dan faner Gwynedd - mewn llu o frwydrau wedyn a threfnwyd sawl cyrch ar Loegr ond bod tro bu rhyw anhwylustod o du ei gefnogwyr, Ffrainc neu Sbaen.
Petae wedi glanio credir y buasai'n llwyddiannus.
Nid yn unig oherwydd y byddai'r Cymry, Yr Albanwyr a Ffrainc wedi ei gefnogi ond hefyd, yr oedd gwerin Lloegr mewn cymaint o dlodi y gallasai'r Saeson hefyd fod wedi codi mewn gwrthryfel o'i blaid a rhoi diwedd ar olyniaeth Plantagenet.
 Cael ei ladd gan 'gyfaill'!
Bu farw Owain Lawgoch yn ystod gwarchae castell Mortagne yn 1378 gan weithred ysgeler gwr o'r enw John Lamb a gafodd fynediad i'w gwmni trwy ddweud fod ganddo newyddion o Gymru a gofyn am waith. Rhoddodd Owain waith iddo fel gwas ond un bore trywanodd Lamb ef gyda phicell a dianc wedyn i'r castell oedd dan warchae.
Un o ddynion Dug Lancaster oedd Lamb ac wedi ei dalu i lofruddio Owain. Yr oedd yn amlwg fod Lloegr yn ymwybodol o'r perygl pe byddai'r Cymro yn croesi gyda byddin i ymosod ar Loegr.
Claddwyn Owain yng nghastell Saint-Leger gerllaw Mortagne.
Casglu arian i godi cofeb
Mae maer Mortagne wedi neilltuo darn o dir i Gymdeithas Owain Lawgoch godi cofeb arno ac mae'r Gymdeithas wrthi'n awr yn casglu arian ac yn trefnu i blannu cannoedd o Gennin Pedr yn y lle.
Yr oedd yn un o arwyr y cyfnod yn Ffrainc ac y mae lle i gredu iddo briodi merch o'r enw Elenore a bod ganddo eiddo yn La Gravelle yn nhalaith Maine.
Yn ôl ysgrifennydd y Gymdeithas, Bryan Davies o Aberhonddu, mae'n debygol fod llawer mwy o wybodaeth amdano yn gorwedd yn archifau Ffrainc ym Mharis a'i obaith yw y daw y wybodaeth honno i'r fei rhyw ddiwrnod.
- Yn y llun uchod: Barbara Struder o archifdy'r wladwriaeth yn Berne yn dangos i Bryan Davies gytundeb a dynnwyd rhwng Owain Lawgoch ac Engeurrand de Coucy, Cownt Soissons, yn 1375. Yn y cytundeb y mae Owain yn cytuno i arwain 400 o ddynion ochr yn ochr a'r Cownt yn erbyn Dug Awstria. Dywedodd Bryan Davies fod sêl Owain yn dangos yn eglur arfbais tywysogion Gwynedd.
Cymdeithas Owain Lawgoch:
2 Lôn Slwch,
Aberhonddu,
LD3 7RL
|
|
