Main content
Sorry, this episode is not currently available

A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.

Clip

Litir 236: Mapaichean a rinn Timothy Pont

Mo bheannachd aig Timothy Pont nach maireann, oir dh’fhàg e dìleab phrìseil às a dhèidh. B’ e Pont fear dhen luchd-tarraing mhapaichean a b’ ainmeile a bh’ againn a-riamh. Tha mapaichean a rinn e de mhòran sgìrean ann an Alba air an glèidheadh aig Leabharlann Nàiseanta na h-Alba ann an Dùn Eideann. Agus nas fheàrr na sin, gabhaidh a h-uile gin dhiubh faicinn air an eadar-lìon, air làrach an Leabharlainn Nàiseanta. Mo bheannachd acasan cuideachd airson goireas air leth a chruthachadh.

Tha mi a’ fuireach faisg air allt ann an Inbhir Nis air a bheil the Mill Burn ann am Beurla. Canaidh na Gaidheil Allt a’ Mhuilinn ris, ach bha mi a-riamh airson dearbhadh dè an t-ainm a bh’ air o shean. Eadar an taigh agam agus a’ mhuir tha an t-allt a’ sruthadh tro sgìrean ris an canar ann am Beurla Kingsmills agus Diriebught.

Uill, lorg mi e air map a rinn Timothy Pont faisg air deireadh an t-siathamh linn deug. Agus ’s e ainm Gàidhlig a bh’ air aig an àm – Allt Muileann an Rìgh. Cha robh guth air ainm Beurla aig an àm sin. Agus bha Diriebught sgrìobhte mar Deirbocht. Thathar a’ smaoineachadh gun tàinig sin à Doire nam Bochd.

Bha mi a’ coimhead air map a rinn Pont de Ghlaschu an là eile agus chunnaic mi Rutherglen, a bha na bhaile fa leth aig an àm. Bha e air a litreachadh Ruglan – RUGLAN – uabhasach coltach ris an dreach Ghàidhlig “Ruadh Ghleann”.

B’ e Timothy Pont mac a’ mhinisteir ainmeil, an t-Urramach Raibeart Pont. Cheumnaich Timothy à Oilthigh Chill Rìmhinn ann an còig ceud deug is ochdad (1580) agus tha e coltach gun do thòisich e air mapaichean a dhèanamh goirid às dèidh sin. Thathar a’ smaoineachadh gun d’ fhuair e misneachd airson a’ phròiseict bhon obair mhòir aig Crìsdean Saxton ann an Sasainn – Atlas of England and Wales, a chaidh a chur an clò ann an còig ceud deug, seachdad ’s a naoi (1579).

Ach, leis cho beag ’s a bha sluagh na h-Alba, an coimeas ri Sasainn, cha bhiodh e furasta idir do Phont a chuid mhapaichean a reic aig prothaid. Gu fortanach dha, thug athair taic dha, an dà chuid airgead a fhuair e bho Eaglais na h-Alba ann an Dùn Eideann, agus le bhith a’ lorg coitheanal dha ann an Gallaibh, às an d’ fhuair e tuarastal.

Chan eil daoine buileach cinnteach mar a chruinnich Pont a chuid fiosrachaidh airson a mhapaichean ach tha e coltach gun do choisich e ann am mòran àiteachan. Thathar a’ smaoineachadh gun do chaochail e aig aois rudeigin òg agus gur ann sna bliadhnaichean mu dheireadh dhen t-siathamh linn deug a chaidh a’ chuid mhòr dhen obair aige a dhèanamh.

An là an-diugh, tha seasgad mapaichean tùsail aige air fhàgail againn agus, a bharrachd orra sin, dh’fhàg Pont làmh-sgrìobhainnean againn, le tuairisgeul sgrìobhte de phàirtean dhen dùthaich. Tha iad le chèile air leth prìseil. Nochd na mapaichean aige anns an Novus Atlas aig Joannis Blaeu ann an Amsterdam ann an sia ceud deug, leth-cheud ’s a ceithir (1654), agus chleachd am fear-mhapaichean Raibeart Gòrdan iad nuair a bha e fhèin ag ullachadh càirtean-dùthcha de dh’Alba.

Agus, a’ tilleadh a dh’Inbhir Nis, ceud gu leth bliadhna ron bhlàr ainmeil, dè bh’ aig Pont air Cùil Lodair? Uill, ’s e Coulloddinn a bh’ aige, a’ sealltainn mar as e an t-ainm Beurla, Culloden, a tha nas coltaiche ris an ainm thùsail Ghàidhlig, seach dreach an ainm Ghàidhlig an là an-diugh. Adhbhar eile airson a bhith toilichte gun do rinn Timothy Pont a chuid obrach ainmeil o chionn ceithir cheud bliadhna.

Faclan na seachdaine

Faclan na seachdaine: Allt a’ Mhuilinn: The Mill Burn; o shean: in olden times; Doire nam Bochd: Diriebught (lit. the grove of the poor); Ruadh Ghleann: Rutherglen; Crìsdean Saxton: Christopher Saxton; prothaid: profit;làmh-sgrìobhainnean: manuscripts; tuairisgeul: description; Cùil Lodair: Culloden (orig. Cùil Lodain).

Abairtean na seachdaine

Abairtean na seachdaine: dh’fhàg e dìleab phrìseil às a dhèidh: he left a valuable legacy after him; B’ e Pont fear dhen luchd-tarraing mhapaichean a b’ ainmeile a bh’ againn: Pont was one of our most famous cartographers; air an glèidheadh aig Leabharlann Nàiseanta na h-Alba: preserved by the National Library of Scotland; airson goireas air leth a chruthachadh: for creating a terrific resource; faisg air deireadh an t-siathamh linn deug: close to the end of the 16th Century; cheumnaich Timothy à Oilthigh Chill Rìmhinn: Timothy graduated from St Andrews University; gun d’ fhuair e misneachd airson a’ phròiseict: that he got encouragement for the project; a chaidh a chur an clò: which was published (lit. put in print); an coimeas ri Sasainn: compared to England; le bhith a’ lorg coitheanal dha ann an Gallaibh: by finding him a congregation in Caithness; gun do chaochail e aig aois rudeigin òg: that he died somewhat before his time [ie at a young age]; tha seasgad mapaichean tùsail aige air fhàgail againn: we have 60 of his original maps left to us; nuair a bha e fhèin ag ullachadh càirtean-dùthcha na h-Alba: when he was himself preparing maps of Scotland; seach dreach an ainm Ghàidhlig an là an-diugh: than the form of the Gaelic name today.

Puing-ghrĂ mair na seachdaine

Puing-ghràmair na seachdaine: gabhaidh a h-uile gin dhiubh faicinn air an eadar-lìon: all of them can be seen on the internet. The use of the verb “gabh” here creates a passive which indicates a capability. Traditionally the verbal noun following gabh is not lenited eg gabhaidh e dèanamh (it can be done); an gabh sin a bhith (can that be [the case]?); thuirt e gun gabhadh an obair coileanadh (he said the work could be completed); dè ghabhas dèanamh? (what can be done?) It is worth noting, however, that the verbal noun is commonly lenited today, particularly in Lewis, so that you might hear gabhaidh e a dhèanamh instead of gabhaidh e dèanamh.

GnĂ ths-cainnt na seachdaine

GnĂ ths-cainnt na seachdaine: Mo bheannachd aig Timothy Pont nach maireann: my blessing on Timothy Pont (deceased).

Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic

Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)

All letters

Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here

Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh

Letter To Gaelic Learners

Podcast