Â鶹ԼÅÄ

Gwŷr y Fyddin a'r llywodraeth oedd y cyntaf i gyrraedd. Ond wnaethon nhw ddim cyrraedd i gyd yr un pryd, fe droediodd nifer ohonynt lwybr mwy cwmpasog. Daeth rhai yn syth o Wlad Pŵyl wedi iddi syrthio, daeth eraill drwy Ffrainc, Rwsia a rhannau o'r Ymerodraeth Brydeinig lle roedden nhw wedi gwasanaethu. Cyrhaeddodd Rudolf Olewicz yn Llanbed drwy Rwsia, Irac a'r Eidal. Daeth Stanislaw Berger, a ymsefydlodd yng Nghwmbran, ar hyd llwybr tebyg.

Gwrthwynebiad

Pan basiwyd Deddf Ailgartrefu Pwyliaid yn 1947, cafodd cymwysterau meddygon a phobl broffesiynol eraill o Wlad Pwyl eu cydnabod a sicrhawyd darpariaeth les i'r Pwyliaid hynny oedd wedi ffoi i Brydain yn ystod y rhyfel. Ond oherwydd y sefyllfa economaidd anodd wedi'r rhyfel, roedd rhai trethdalwyr yn gwrthwynebu'r syniad o roi cymorth i 'ddieithriaid'.

Hefyd, roedd nifer o'r milwyr hyn yn sefydlu perthynas gyda menywod Cymru. Fe wnaeth hyn beri gofid i Sidney J. May o Landudoch a ddywedodd mewn cyfarfod yn 1949 fod 'mercheta'r dynion hyn wedi andwyo bywydau teuluoedd'. Ar y llaw arall, roedd pobl yn canmol y Pwyliaid a oedd yn aros yn Aberporth a aeth ati i glirio'r ffyrdd gyda rhawiau pren yn ystod gaeaf caled 1946-47. Mae llai yn gwybod am ymdrechion tua 100 o filwyr Pwylaidd a helpodd i gael gwared â sieliau a bomiau o uwchdiroedd Cymru yn 1950 - cyfraniad sylweddol i Gymru yn y cyfnod wedi'r rhyfel.

Cyrhaeddodd Pwyliaid eraill ar ôl y rhyfel o ganlyniad i gynllun y Gweithiwr Ewropeaidd Gwirfoddol (EVW - European Voluntary Worker), a sefydlwyd gan Weinyddiaeth Lafur Llywodraeth Prydain yn 1946. Roedd y rhaglen EVW yn fesur newydd sbon i ddod â llafur i Brydain o wersylloedd i bobl wedi eu dadleoli yn Awstria a'r Almaen. Roedd cyflogwyr Prydain yn cael trafferth dod o hyd i weithwyr, yn rhannol o ganlyniad i godi'r oedran gadael ysgol o 14 i 15 yn Neddf Addysg 1944, ac fe fu'r EVW yn gysylltiedig ag amryw o ddiwydiannau a gwasanaethau; o byllau glo i waith domestig mewn ysbytai.

Doedd ymateb y gweithwyr Prydeinig i'r newydd-ddyfodiaid hyn ddim bob amser yn gadarnhaol. Roedd glöwyr yn poeni y byddai'r llafurlu o dramor yn disodli statws y gweithiwr cyffredin ym Mhrydain. Roedd y pryder hwn yn ganlyniad i ymdeimlad o ansicrwydd economaidd a oedd yn rhan annatod o feddylfryd y blynyddoedd rhwng y ddau ryfel byd.

Ym mhentref Oakdale, Gwent, roedd gweithwyr o Bŵyl ac Iwgoslafia yn byw mewn hostel wedi ei adeiladu'n arbennig ar eu cyfer. Roedd cyfrinfa lleol Undeb Cenedlaethol y Glöwyr yn gwrthwynebu'r gweithwyr yma o dramor ac ni chawsant fynd i lawr y pwll nes cenedlaetholi'r diwydiant. Ond yn amlach na pheidio, diflannu wnâi'r amheuon cychwynnol unwaith roedd y Cymru a'r gweithwyr o Ddwyrain Ewrop yn gweithio ochr yn ochr a thir cyffredin wedi ei sefydlu rhwng cydweithwyr. Drwy sefydlu Undeb y Crefftwyr Pwylaidd, oedd â changhennau yn ne-ddwyrain Cymru, yn 1948, dangosodd y Pwyliaid nad gweision bach eu cyflogwyr oedd y mewnfudwyr hyn. Yn ôl Granville Thomas a fagwyd yn Oakdale, nid oedd unrhyw wrthdaro rhynddynt yn y pyllau a rhannai'r Pwyliaid a'r Cymry ddiddordeb mewn pêl-droed. Er hynny, cafwyd mân ffrygydau yng Ngwesty'r Oakdale yn y cyfnod.

Catholigion

Roedd ffydd Gatholig y mewnfudwyr o Bŵyl yn eu gosod ar wahân, yn enwedig mewn gwlad fel Cymru a oedd yn Brotestanaidd yn bennaf. Er i'w ffydd achosi ychydig o densiwn yn yr Alban lle roedd gwrthdaro enwadol yn parhau i chwarae rhan mewn gwleidyddiaeth a bywyd bob dydd ymhell i'r ugeinfed ganrif, nid yw'n ymddangos bod cymaint o wrthdaro ynglŷn â hyn wedi digwydd yng Nghymru.

Mae T.J. Stephens o Gaerfyrddin yn cofio Pwyliaid yn dod i eglwys y Santes Fair i glywed yr offeren mewn Pwyleg yn niwedd y 1950au. Yn Llandysul, lle nad oedd Eglwys Gatholig, cytunwyd mewn cyfarfod preswylwyr yn 1958 i roi Neuadd Tyssul i Gatholigion, llawer ohonynt yn Bwyliaid, ei defnyddio fel man addoli dros dro.

Fodd bynnag, roedd rhai Protestaniaid, yn Llandysul a llefydd eraill, yn dal i weld y cynnydd yn y boblogaeth Gatholig, er mor fychan, yn ddychweliad at 'Babyddiaeth'. Yn 1949, yn Nghyfarfod Cyffredinol yr Eglwys Bresbyteraidd yng Nghymru yng Nghaerdydd, roedd Prifathro Coleg Diwynyddol Aberystwyth yn annog ei gyd fynychwyr i beidio ag eistedd yn ôl 'a gadael i'n gwlad gael ei gymryd gan y ffydd Gatholig heb rywfaint o brotest'.

Yn fuan wedi iddynt gyrraedd, ffurfiodd y Pwyliaid sefydliadau a helpodd iddynt gadw eu hunaniaeth a chreu cysylltiadau gyda'r gymuned Gymreig oedd yn eu derbyn. Mae'r corau meibion Pwylaidd ac ymweliadau ag ysgolion gan blant Pwylaidd yn cludo anrhegion wedi eu gwneud â llaw adeg y Nadolig yn enghreifftiau o'r pontio oedd yn digwydd o ddiwedd y 1940au ymlaen. I'r mewnfudwyr llai ffodus, yr anabl a'r henoed, oedd heb unrhyw deulu i'w helpu, sefydlodd Cymdeithas Dai'r Pwyliaid gartref yn hen safle'r awyrlu ym

Roedd arweinwyr y gymuned Bwylaidd yn pwysleisio'r cwlwm a deimlent gyda'u gwlad fabwysiedig. Mewn cyfweliad i'r rhaglen Eagles in Exile, a ddarlledwyd gan y Â鶹ԼÅÄ yn 1974, dywedodd Colonel Szul o fferm Pen-y-castell ger Llanrhystud nad oedd yn teimlo fel Prydeiniwr, ond ei fod yn teimlo fel Cymro, cyn cymharu'r mynyddoedd, y cyfeillgarwch a chroeso'r Cymry gyda rhai Glwad Pŵyl. Dewisodd Pwyliaid fel Colonel Szul, a oedd yn aml yn sefyll i gael tynnu ei lun yng ngwisg genedlaethol Gwald Pŵyl, ffermio yng ngorllewin Cymru gan ei fod yn caniatáu iddynt ryw elfen o annibyniaeth. Cynyddodd y boblogaeth Bwylaidd yn Sir Gaerfyrddin o 3 yn 1931 i 169 ugain mlynedd yn ddiweddarach.

Dri deg mlynedd ar ôl darlledu Eagles in Exile, agorodd y farchnad lafur Brydeinig i weithwyr o Wlad Pŵyl. Yn wahanol i Bwyliaid y 1940au, roedd y rhai a gyrhaeddodd ar ôl 2004 yn gallu cadw mewn cysylltiad gyda Gwlad Pŵyl drwy gyfrwng ffôn symudol a'r rhyngrwyd, a dychwelyd i'w mamwlad bryd bynnag y dymunent heb ofni cael eu herlid. Ymddangosodd bwyd Pwylaidd mewn siopau cornel ac ail fedyddiwyd Wrecsam yn 'Warsaw fechan'. Er hynny, yn ôl safonau'r unfed ganrif ar hugain, profwyd caledi gan lawer wrth gymryd swyddi caled am dâl bach.

Boed yn chwilio am gyfleoedd gwell neu'n dianc rhag rhyfel, mae mewnfudwyr o Bŵyl i Gymru wedi wynebu'r her o addasu i genedl newydd a byw yn bell o'u cynefin.

Dr Mike Benbough-Jackson