Â鶹ԼÅÄ

Roedd mwyafrif helaeth y cestyll hyn yn waith pridd a choed, naill ai ar ffurf tomen neu fwnt a beili (y rhan helaethaf) neu fel cylchwaith o gloddiau pridd. Byddai adeiladau o goed ar y domen a'r tu mewn i'r cloddiau.

Byddai'r cestyll hyn yn gwasanaethu sawl amcan. Yn gyntaf, roeddynt yn gartrefi i arweinwyr y goresgyniad a'u teuluoedd. Wedyn, roeddynt yn ganolbwyntiau llywodraethu; ynddynt byddai'r arweinwyr yn gweinyddu cyfiawnder o ryw fath, ac yn casglu trethi. Wedyn, roeddynt yn ganolfannau i bobl eraill ymgartrefu - milwyr cyffredin, crefftwyr, siopwyr. Wrth y mwyaf ohonynt byddai'r arglwyddi yn sefydlu priordai o fynachod Benedictaidd, megis yng Nghas-gwent, Cydweli, Hwlffordd a'r Fenni.

Erbyn 1100 roedd rhai adeiladau gyda muriau cerrig yn ymddangos. Ysywaeth mae'n anodd iawn dyddio llawer o'r datblygiadau hyn, ac wrth i rai o'r arglwyddi ymgyfoethogi, byddent yn estyn ac yn ailadeiladu nes bod eu cestyll mwyaf yn greadigaethau cymhleth iawn.

Trwy gydol y 12fed a'r 13fed ganrif bu'r arglwyddi'n cryfhau'r cestyll mwyaf, tra'n gadael i lawer o'r cestyll arloesol syrthio. Roedd arglwyddi Penfro a Morgannwg, sef teuluoedd Marshall a Clare, yn adeiladu cestyll gyda'r cryfaf ym Mhrydain, megis Penfro, Cas-gwent, Cilgerran, Cydweli a'r mwyaf ohonynt oll, sef Caerffili. Gelwir eu harglwyddiaethau wrth yr enw Mers (Saesneg March).

Roedd yr arglwyddi i fod yn deyrngar i'r brenin, ond o fewn eu harglwyddiaethau eu cyfraith hwy, nid cyfraith brenin Lloegr, oedd ar waith. Nodwedd arbennig o'r cestyll hyn oedd y tirwedd o'u cwmpas: gerddi, ffermydd, perllannau a thiroedd hela, y cyfan yn dangos grym a chyfoeth yr arglwydd.

Yn ffodus i'r Cymry, cafodd yr arglwyddi hyn lawer o broblemau, yn enwedig mewn perthynas â brenhinoedd gwael megis Stephen a John. Y canlyniad oedd bod y Cymry'n gallu manteisio, gan adennill tiroedd colledig. I'r gwrthwyneb, roedd brenhinoedd effeithiol yn broblem i'r Cymry.