Â鶹ԼÅÄ

Roedd lleoliad strategol Castell Dolbadarn yn golygu fod ei warchodlu yn medru gwrthsefyll unrhyw symudiad drwy Fwlch Peris, un o'r tri bwlch trwy gadernid Eryri.

Ychydig o adfeilion y castell sydd yn weddill heddiw, ond mae'r tŵr yn dal i sefyll hyd at 50 troedfedd, ac mae ei furiau, sydd yn wyth troedfedd o drwch, yn dystiolaeth i'i gadernid yn y gorffennol.

Wedi i Ddafydd ap Llywelyn farw yn 124y, bu gwrthdaro teuluol ŵyrion Llywelyn Fawr, sef Dafydd ap Gruffydd, Owain ap Gruffydd (Owain Goch), a Llywelyn ap Gruffydd. Ochrodd Owain a Dafydd gyda'u gilydd yn erbyn Llywelyn, a bu ymladd rhyngddynt yn Eifionydd. sef Brwydr Bryn Derwin.

Bu Llywelyn yn fuddugol charcharodd Owain yng Nghastell Dolbadarn am dros 20 mlynedd. Mae adroddiadau cymysg am yr hyn ddigwyddodd i Dafydd yn sgil yr ymladd, ond yn ôl Brut y Tywysogion, 'cyn diwedd yr awr roedd Owain Goch wedi ei ddal yn garcharor a Dafydd wedi ffoi, wedi i lawer o'i ddynion gael eu lladd.'

Does wybod pam fod Llywelyn wedi dangos llawer mwy o faddeuant tuag at Dafydd nag a wnaeth tuag at Owain, ond yn ystod rhyfeloedd rhwng Llywelyn ac Edward I, credir i gastell Dolbadarn fod ym meddiant Dafydd.

Wedi marwolaeth Llywelyn ap Gruffudd yn Rhagfyr 1282, ceisiodd ei frawd Dafydd gynnal rhyw lun o annibyniaeth yng Ngwynedd, ac yma fe arwyddodd ei ddogfennau olaf. Ond yn araf fe gaeodd ei elynion Seisnig o'i gwmpas; ym Mehefin 1283 fe ddalwyd 'gan ei wÅ·r ei hun' a'i gludo at Edward yn Rhuddlan ac wedyn i Amwythig i'w ddienyddio'n erchyll.

Nid oedd Dolbadarn o unrhyw werth i Edward; fe gludwyd trawstiau o'r adeiladau i'w defnyddio yng nghastell newydd Caernarfon. Yn ffodus ni chafodd y tŵr mawr crwn, un o'r enghreifftiau gorau o adeiladwaith gan dywysogion Gwynedd, ei ddinistrio. Yn lle bod yn amddiffynfa, daeth Dolbadarn yn un o hoff destunau arlunwyr y mudiad Rhamantaidd; mae'n destun o gampweithiau mawr J.M.W. Turner, a gynhwysodd gyfeiriad at garchariad Owain Goch yn y darlun.