05/01/2001
A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 79
Duration: 05:10
Litir 79: Na mìosan
A’ dol thar Allt an t-Siùcair air madainn chùbhraidh Chèit’… A bheil sibh ag aithneachadh sin? Tha e bho “Allt an t-Siùcair”, òran a chaidh a sgrìobhadh leis a’ bhà rd ainmeil, Alasdair Mac Mhaighstir Alasdair. ’S ann tric a chithear na faclan sin – air madainn chùbhraidh Chèit’ - ann am bà rdachd Ghà idhlig.
Tha “Chèit” goirid airson Chèitein – am mìos mu dheireadh air an tug sinn sùil an t-seachdain ’s a chaidh. ’S e am mìos a tha a’ leantainn air – an t-Ogmhìos – am fear anns a bheil rudan a’ fàs gu mòr, ag ùrachadh na talmhainn. As dèidh sin, bidh an seachdamh mìos dhen bhliadhna againn – an t-Iuchar.
Thathar a’ smaoineachadh gun tà inig am facal sin, Iuchar, bho futhar, an t-à m as teotha san t-samhradh. O shean, chanadh muinntir na Beurla na “dog days” ris na là ithean seo air sgà th ’s gur e seo an t-à m dhen bhliadhna nuair a bhios an rionnag ris an canar an “dog star”, neo “Sirius” ag èirigh agus a’ dol fodha aig an aon à m ris a’ ghrèin. Agus ’s e an t-ainm a th’ air an rionnaig seo, neo an reul seo, ann an Gà idhlig – Reul an Iuchair.
’S e an Lùnasdal a’ Ghà idhlig air August. Tha an t-ainm a’ tighinn bhon t-seann dia, Lugh. B’ e dia na grèine a bh’ ann do na Gaidheil phà ganach, agus bhathar ag adhradh dha aig an à m seo dhen bhliadhna. As dèidh sin, bidh an t-Sultain ann. Tha sin a’ tighinn bhon fhacal sult, a tha a’ ciallachadh reamhrachd. ’S e sin an t-à m dhen bhliadhna nuair a bhios beathaichean, mar chrodh is caoraich, a’ fàs reamhar, mus tig an geamhradh.
’S e an deicheamh mìos dhen bhliadhna an Dà mhair, an t-à m nuair a bhios an damh a’ bùirich, a’ dèanamh fuaim mòr anns na glinn. Tha e coltach gur e an darna pà irt dhen fhacal – dà ir – a tha a’ ciallachadh “bùireadh”. Damh-dà ir – an Dà mhair. Nach eil e math gu bheil an t-ainm air a’ mhìos sin, agus air mòran eile, a’ tighinn bhon à rainneachd againn fhìn, seach bho chleachdadh Ròmanach.
Agus tha sinn gar tilleadh don dà mhìos air an tug sinn sùil o chionn ceala-deug – an t-Samhain, agus am mìos a th’ againn a-nise – an Dùbhlachd. Sin na mìosan ann an Gà idhlig an latha an-diugh, ma thà . Ach tha dà rud ann a dh’fheumas mi rà dh mun deidhinn. Anns a’ chiad dol a-mach, ’s ann tric a bhios Gaidheil a’ cleachdadh nan ainmean Beurla, seach an fheadhainn Ghà idhlig. Agus, a bharrachd air a sin, nuair a leughas sibh seann sgrìobhaidhean Gà idhlig, cuimhnichibh nach robh an t-ùghdar uaireannan dhen bheachd gun tigeadh, agus gum falbhadh, gach “mìos” a rèir a’ mhìosachain, neo co-dhiù a rèir mìosachan na Beurla.
Seo criomag às òran a sgrìobh am bà rd, Dòmhnall MacEacharn, a rugadh ann an Diùra ann an ochd ceud deug, is sia-deug ar fhichead (1836). ’S e an t-ainm a th’ air “Cuairt san Fhrìth”.
An crann fo bhlà th san òg-mhìos Mhà igh,
An geamhradh dh’fhà g gun bhlà th gun bhrìgh,
Is ionann sin ’s mar tha mi ’n-drà st’,
Gun sunnd, gun chà il, am à nrach sgìth.
An crann fo bhlà th san òg-mhìos Mhà igh? Tha Dòmhnall a’ cleachdadh òg-mhìos, chan ann mar a’ Ghà idhlig air June, ach mar “mìos òg”, mìos far am bi an talamh air ùrachadh le fà s. Dhasan, ’s e a’ Mhà igh “an t-òg-mhìos”. Ach tha e a’ cleachdadh “an Cèitean” cuideachd na bhà rdachd. Fà gaidh mi sibh an t-seachdain-sa le rann bhon òran aige, “Anna Mhìn, Mheall-Shùileach”:
Is cuimhne leam nuair bha sinn
Nar cloinn a’ ruith mun à irigh,
’S do chuailean donn bu tlà ithe
A’ snà mh san oiteig Chèitein…
Faclan na seachdaine
Abairtean na seachdaine
Puing ghrĂ mair na seachdaine
GnĂ ths-cainnt na seachdaine
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)
All letters
Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here
Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh
Letter To Gaelic Learners
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.