Â鶹ԼÅÄ

Tha seanfhacal ann an Gàidhlig a tha car inntinneach dhomh. Thèid nathair tro theine dearg mun tèid i tro dhuilleach an uinnsinn ‘a snake will go through a red-hot fire sooner than through the leaves of the ash tree’. Thèid nathair tro theine dearg mun tèid i tro dhuilleach an uinnsinn.

An t-seachdain sa chaidh, bha mi ag aithris sgeulachd dhuibh à taobh siar Leòdhais. B’ e am fear a chruinnich i Tormod an t-Seòladair, Tormod Moireasdan, à Siabost. Bha Tormod na shàr-eòlaiche air nathraichean-nimhe. Anns an leabhar aige ‘The Life Story of the Adder’, tha e ag innse mu na seann leigheasan aig na Gàidheil airson lot nathrach. Nam measg, bhathar a’ cleachdadh rùsg na craoibh-uinnsinn.

Bhiodh daoine a’ goil an rùisg airson a leithid seo de dh’ùine. Bha an leann air a shìolachadh tro chlò mìn. Bhiodh iad a’ bogadh pìos dhen chlò anns an leann agus ga chur air an lot.

Bha Tormod na neach-saidheans. Bha e cuideachd na Ghàidheal. Bha e dhen bheachd gum faodadh gun robh stuth ceimigeach ann an rùsg an uinnsinn a bha ag obair an aghaidh buaidh an nimhe air a’ bhodhaig. Math dh’fhaodte gu bheil rudeigin anns a’ chraoibh-uinnsinn a tha ag adhbharachadh fuath ann an nathraichean.Ìý

Chaidh innse do Thormod nach biodh nathair ri lorg uair sam bith faisg air craobh-uinnsinn. Dh’aidich e nach fhaca e fhèin nathair ann an suidheachadh mar sin riamh.Ìý

A rèir Thormoid, bha trì dòighean eile aig na seann Ghàidheil airson leigheas a dhèanamh air lot nathrach. Anns a’ chiad dol a-mach, bhiodh cuideigin a’ marbhadh coileach dubh agus ga sgoltadh sìos a bhroilleach. Tha mi a’ ciallachadh le sin coileach dubh aig croitear no tuathanach, seach coileach-dubh fiadhaich. Bhiodh iad a’ cur an eòin mar sin air an lot. Tha Tormod ag innse dhuinn gum b’ e sin an leigheas a bu chumanta aig na seann daoine.

Anns an dàrna àite, bha daoine a’ cleachdadh clach-nathrach. B’ e sin clach chruinn rèidh, mu thrì òirlich ann an leud, agus le toll anns a’ mheadhan. Bha na seann daoine a’ creidsinn gur e nathair a rinn an toll agus bhon a thachair sin gum biodh draoidheachd air choreigin co-cheangailte ris a’ chloich. Nan cuirte clach-nathrach air an lot, bhiodh an ataireachd a’ sgur agus thigeadh feabhas air an euslainteach.

Sgrìobh Tormod gun robh clachan-nathrach gu math tearc, agus nach robh ach mu leth-dhusan dhiubh air a’ Ghàidhealtachd air fad. Bha iad air an lorg, mar bu trice, ann an glinn agus uillt air leth iomallach.

B’ e an leigheas mu dheireadh airson lot nathrach gum biodh daoine a’ cleachdadh ceann aig nathair mharbh agus ga shuathadh air an lot, agus tha mi a’ dol a thoirt sùil air sin an-ath-sheachdain.

Ach bu mhath leam innse dhuibh mu rud eile a sgrìobh Tormod an t-Seòladair mun nathair-nimhe. Nuair a bha e na bhalach òg chuala e daoine a’ bruidhinn mu ‘gaoth na nathrach’. Dh’eadar-theangaich e sin gu Beurla mar ‘the serpent’s breath’. Bha daoine ag ràdh nam biodh duine air taobh an fhasgaidh dhen nathair, gun robh gaoth – no anail – na nathrach cho puinnseanta ʼs gun adhbharaicheadh e puinnseanachadh ann am fuil an duine fhèin.

Faclan na Litreach: nathair: snake, serpent; leigheas: cure, treatment; lot nathrach: snakebite; neach-saidheans: scientist; dh’aidich e: he admitted; clach-nathrach: serpent-stone; toll: hole.Ìý

Abairtean na Litreach: Bha Tormod na shàr-eòlaiche air nathraichean-nimhe: Norman was an expert on adders; bhathar a’ cleachdadh rùsg na craoibh-uinnsinn: the bark of the ash tree was being used; bha an leann air a shìolachadh tro chlò mìn: the liquid was strained through fine cloth; a’ bogadh pìos clòtha anns an leann agus ga chur air an lot: soaking a piece of cloth in the liquid and putting it on the wound; gum faodadh gun robh stuth ceimigeach ann an X: that perhaps there was a chemical in X; buaidh an nimhe air a’ bhodhaig: the effect of the poison on the body; ag adhbharachadh fuath ann an nathraichean: that is repulsive to snakes; bhiodh cuideigin a’ marbhadh coileach dubh: somebody would kill a black cockerel; agus ga sgoltadh sìos a bhroilleach: and split it down the front; clach chruinn rèidh, mu thrì òirlich ann an leud: a flat round stone about three inches across; gum biodh draoidheachd air choreigin co-cheangailte ris a’ chloich: that there would magic of some nature connected to the stone; nan cuirte clach-nathrach air X: if a serpent-stone were put on X; bhiodh an ataireachd a’ sgur: the swelling would stop; thigeadh feabhas air an euslainteach: the patient would get better; nam biodh duine air taobh an fhasgaidh dhen nathair: if a person were on the lee side of the snake; gun robh anail na nathrach cho puinnseanta ʼs gun adhbharaicheadh e puinnseanachadh ann am fuil an duine fhèin: that the snake’s breath was so poisonous that it would cause poisoning in the person’s own blood.

Puing-chànain na Litreach: Bhiodh daoine a’ goil an rùisg airson a leithid seo de dh’ùine: people would boil the bark for a certain period of time. A leithid seo ‘the equivalent, equal, like of this’ is a useful phrase and is used widely in idiom. Here are four examples: air a leithid seo de latha ‘on such and such a day’; bha a leithid seo de dhuine ann ‘so-and-so was there’; chan fhaca mi a leithid seo riamh ‘I never saw anything like this’; am bithear a’ dèanamh a leithid seo anns an dùthaich agad fhèin? ‘is anything like this done in your country?’

Seanfhacal na Litreach: Thèid nathair tro theine dearg mun tèid i tro dhuilleach an uinnsinn ‘a snake will go through a red-hot fire sooner than through the leaves of the ash tree’.