10/12/1999
A letter for Gaelic learners with Roddy MacLean.
Clip
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh 23
Duration: 04:32
Litir 23: Raibeart MacIlleDhuinn
Dè an ceangal a th’ann eadar Blà r Chùil Lodair agus an niùclas a th’anns gach cealla (cha mhòr) anns gach rud fon ghrèin a tha beò? Chan eil e follaiseach ’s a mhionaid gu bheil ceangal sam bith ann, a bheil? Ach tha, agus seo e: Raibeart MacIlleDhuinn. “Cò?” tha sibh a’ faighneachd. Raibeart MacIlleDhuinn – neo Robert Brown ann am Beurla – Albannach a bu chòir a bhith fada nas ainmeile na tha e ann an dùthaich a bhreith.
Rugadh e ann am Montròs air Machair Aonghais anns a’ bhliadhna seachd ceud deug, tri fichead ’s a trì-deug (1773). Bha athair na mhinistear anns an Eaglais Easbaigich agus ’s e Seumasach a bh’ann. ’S e Seumas a bh’air mar ainm cuideachd.
Nuair a chaochail Teà rlach Òg Stiùbhart, cheadaich an Eaglais ùrnaighean airson Rìgh Hanoibhèirianach na h-Alba airson a’ chiad turais. Ach dhiùlt dithis phearsaichean na h-Eaglais gabhail ri sin agus b’e Seumas MacIlleDhuinn, athair Raibeirt, fear dhiubh.
Co-dhiù, cha do ghabh Raibeart mòran ghnothaich ri poileataigs. Bha ùidh mhòr aige ann an nà dar. Ghluais a theaghlach a Dhun Eideann agus chaidh e don oilthigh anns a’ bhaile sin a dh’ionnsachadh dhotaireachd. Ach, ged is e oileanach mediceach a bh’ann, ’s ann tric a rachadh e a dh’òraidean le Proifèasair Eòlais-nà dair an Oilthigh, an t-Ollamh Urramach Iain Walker. An ceann greis, bha Raibeart a-muigh a’ cruinneachadh lusan dha. Agus aig aois ochd bliadhn’ deug sgrìobh e a chiad phà ipear saidheansail, air lusan Siorrachd Aonghais, do Chomann Eòlais-nà dair Dhun Eideann.
Chuir e seachad còig bliadhna leis an arm ann an Eirinn, agus an uairsin fhuair e cuireadh a bha a’ dol a dh’atharrachadh a bheatha gu tur. Thà inig e gu aire ceann-suidhe a’ Chomainn Rìoghail ann an Lunnainn, Sir Ioseph Banks, a bh’air a bhith cuide ris a’ Chaiptean Seumas Cook ann an Astrà ilia bliadhnaichean roimhe sin. Bha Banks a’ coimhead airson lus-eòlaiche a rachadh a dh’Astrà ilia air an t-soitheach an Investigator a bha a’ dol a dheanamh rannsachadh mòr air cladach na dùthcha. Thug Banks cuireadh do Raibeart agus cha b’e ruith ach leum dha gabhail ris.
Bha an Investigator air falbh airson ceithir bliadhna agus chuir Raibeart seachad mòran ùine a’ cruinneachadh lusan is beathaichean, is a’ rannsachadh nà dar ann an Astrà ilia. Tha e air a chuimhneachadh fhathast ann an abhainn – Brown’s River – ann an Tasmania, agus ’s e e fhèin a chuir ainmean Laideann air mòran lusan
Astrà ilianach, ainmean a th’orra fhathast. Nuair a thill e a Bhreatainn chuir e leabhar mòr ri chèile mu dheidhinn lusan Astrà ilia.
Chuir e seachad a’ chuid mhòr dhen chòrr de a bheatha ann an Lunnainn. Tro thìde, choisinn e cliù dha fhèin mar an lus-eòlaiche a b’fheà rr, ri a linn, air an t-saoghal, gu h-à raidh leis a’ mhiocroscop. B’esan a’ chiad duine a dh’aithnich gu bheil an niùclas anns a h-uile cealla ann an lusan. B’esan a’ chiad duine a rinn tuairisgeul dhen ghluasad am broinn chealla ris an canar “sruthadh saighteoplasmach” neo cytoplasmic streaming. Agus tha e air a chuimhneachadh an-diugh anns an dòigh ’s a bheil rudan beaga bìodach a’ gluasad ann an uisge, neo lionn sam bith, ged a tha an lionn fhèin aig fois. ’S e sin “Gluasad MhicIlleDhuinn” neo Brownian Motion. Duine ainmeil dha-rìridh, ri a linn, agus tha e duilich nach eil barrachd Albannach eòlach air ainm an-diugh.
Ach cha mhòr nach do dhìochuimhnich mi innse dhuibh gu dè an ceangal a bh’aige ri Blà r Chùil Lodair. Uill, bha a sheanair, Iain MacIlleDhuinn, na Sheumasach agus lean e am Prionnsa don deireadh nuair a chaill e a bheatha, cuide ri mòran eile, air an latha dhòrainneach sin a thug Cogadh nan Seumasach gu crìch.
Faclan na seachdaine
Abairtean na seachdaine
Puing ghrĂ mair na seachdaine
GnĂ ths-cainnt na seachdaine
Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic
Tha Litir do Luchd-ionnsachaidh air LearnGaelic (le PDFs)
All letters
Tha na litrichean uile an seo / The letters are available here
Podcast: Litir do Luchd-ionnsachaidh
Letter To Gaelic Learners
Podcast
-
Litir do Luchd-ionnsachaidh
Litrichean Gaidhlig do luchd-ionnsachaidh. Gaelic letters for students of the language.