Â鶹ԼÅÄ

Dè an cù as motha a tha a’ comharrachadh Alba? ʼS dòcha anns a’ chiad dol a-mach, gum bi sibh a’ beachdachadh air abhagan – an abhag dhubh Albannach, no abhag bhàn taobh an iar na Gàidhealtachd – a’ ‘westie’. No dè mu dheidhinn abhag Sgitheanach – an seòrsa dham buineadh Greyfriars Bobby ann an Dùn Èideann anns an naoidheamh linn deug? Bha esan dìleas, mura robh e càil eile, a’ cumail faire air uaigh a mhaighstir airson ceithir bliadhn’ deug an dèidh a bhàis.

ʼS dòcha gum biodh cuid dhen bheachd gur e an coilidh – no cù-chaorach – as motha a bhiodh a’ comharrachadh Alba. Tha iad cho math air trusadh nan caorach, nach eil?

Ach do gu leòr air feadh na cruinne, ʼs e an cù-eunaich buidhe a thigeadh don inntinn nuair a bhiodh iad a’ smaoineachadh air coin agus Alba. An cù-eunaich buidhe? Bidh sibh eòlach air mar ‘golden retriever’. Chaidh an seòrsa coin seo a chruthachadh air Gàidhealtachd na h-Alba ann an Taigh a’ Ghiùthsachain faisg air Tomaich ann an ochd ceud deug, seasgad ʼs a h-ochd (1868). Tha Tomaich faisg air Canaich gu siar air Loch Nis. 

B’ e am fear a chruthaich e am Morair Tweedmouth leis an robh Taigh a’ Ghiùthsachain. Rinn e a dh’aona-ghnothach e oir bha e ag iarraidh cù le beul bog a bhiodh math air eòin mharbh a thoirt air ais gun chron a dhèanamh orra, ach cuideachd a bhiodh comasach air coiseachd thar nam boglaichean is mòintich air a’ Ghàidhealtachd. 

Dh’fheumadh an cù-eunaich seo a bhith comasach air seasamh ri droch shìde. Mar sin, bhathar ag iarraidh gum biodh bian fada, dìonach air. Chuir am Morair Tweedmouth dà sheòrsa eile ri chèile – wavy-coated retriever agus Tweed water-spaniel. Agus b’ e an cù-eunaich buidhe – an golden retriever – a dh’èirich às, ged nach b’ e sin an t-ainm oifigeil air gu naoi ceud deug is fichead (1920) nuair a chaidh an Golden Retriever Club a chur air chois.

A-nise tha fèill mhòr air an t-seòrsa seo air feadh an t-saoghail, ach gu seachd àraidh ann an Astràilia, Ameireagaidh a Tuath agus san Roinn Eòrpa. Cha bhi mòran de na coin sin an sàs ann an eunach, ge-tà. ʼS e peataichean a th’ annta. Tha iad, mar as trice, gu math dòigheil, laghach nan nàdar. Tha iad air leth foighidneach le clann. 

Tha Taigh a’ Ghiùthsachain a-nise na thobhta. Ach do mhòran air feadh an t-saoghail – a tha air leth measail air a’ chù-eunaich bhuidhe – ʼs e àite sònraichte a th’ ann.

Am-bliadhna, tha ceud gu leth bliadhna air a dhol seachad bhon a chaidh an seòrsa seo a chruthachadh. Thàinig na ceudan cruinn còmhla ann an Tomaich is Canaich airson sin a chomharrachadh. Bha mi fhìn a’ bruidhinn ri feadhainn às na Stàitean Aonaichte agus Astràilia a thàinig a dh’Alba a dh’aona-ghnothach air sgàth ʼs gun robh an fhèill seo a’ dol air adhart. Agus bha gu leòr ann à Breatainn agus dùthchannan Eòrpach a thug an coin leotha.

Air an latha mu dheireadh dhen fhèill, chaidh dealbh a thogail air beulaibh Taigh a’ Ghiùthsachain. Tha trì cheud, seasgad ʼs a h-aon coin – dhen aon seòrsa – anns an dealbh! Tha mi an dòchas gun do lorg na daoine na coin cheart aca fhèin an dèidh làimhe!

Faclan na Litreach: dìleas: loyal; coilidh: collie; cù-chaorach: sheepdog; cù-eunaich: birding dog, retriever; Taigh a’ Ghiùthsachain: Guisachan House; bian fada, dìonach: a long waterproof coat; tobhta: ruin; eilthireachd: a pilgrimage.

Abairtean na Litreach: Dè an cù as motha a tha a’ comharrachadh Alba?: what dog most strongly represents Scotland?; gum bi sibh a’ beachdachadh air abhagan: that you’ll be thinking of terriers; an abhag dhubh Albannach, no abhag bhàn taobh an iar na Gàidhealtachd: the black Scottish terrier, or the fair West Highland terrier; an seòrsa dham buineadh X: the breed that X belonged to; a’ cumail faire air uaigh a mhaighstir: keeping an eye on his master’s grave; trusadh nan caorach: gathering the sheep; tha Tomaich faisg air Canaich gu siar air Loch Nis: Tomich is near Cannich west of Loch Ness; cù le beul bog a bhiodh math air eòin mharbh a thoirt air ais gun chron a dhèanamh orra: a dog with a soft mouth that would be good at retrieving dead birds without damaging them; thar nam boglaichean is mòintich: over the bogs and peaty moors; comasach air seasamh ri droch shìde: able to withstand bad weather; tha fèill mhòr air X: X is celebrated; an sàs ann an eunach: involved in birding, wildfowling; ʼs e peataichean a th’ annta: they are pets; foighidneach le clann: patient with children; thàinig na ceudan cruinn còmhla: hundreds of people came together; a thug an coin leotha: who brought [took] their dogs with them; an latha mu dheireadh dhen fhèill: the final day of the festival; chaidh dealbh a thogail air beulaibh: a picture [photo] was taken in front of; trì cheud, seasgad ʼs a h-aon coin: 361 dogs; tha mi an dòchas gun do lorg na daoine na coin cheart aca fhèin an dèidh làimhe: I hope that the people found their own correct dogs afterwards.

Puing-chànain na Litreach: nuair a chaidh an Golden Retriever Club a chur air chois: when the Golden Retriever Club was established. Cuir air chois is a good phrase to remember – it literally means to ‘put on [its] foot’ but is a good idiom for ‘setting up, establish’. Note with the passive construction here that the verbal noun cur is lenited. Chaidh Saorstat Éireann a chur air chois ann an 1922 ‘the Irish Free State was established in 1922’.

Gnàthas-cainnt na Litreach: Rinn e a dh’aona-ghnothach e: he did it deliberately.