Tryweryn Oes Fictoria
- Cyhoeddwyd
Yr olygfa o Lyn Efyrnwy rydyn ni'n gyfarwydd â hi erbyn heddiw
Dafliad carreg o faes yr Eisteddfod eleni mae Llyn Efyrnwy. Er bod yna olygfeydd bendigedig i'w gweld mae 'na hanes dadleuol tu ôl i greu'r gronfa ddŵr.
Angen dŵr ar Lerpwl
Cafodd y llyn ei greu oherwydd bod pobl Lerpwl angen cyflenwad cyson o ddŵr wrth i'r ddinas dyfu'n gyflym ddiwedd yr 19eg ganrif.
Gan bod 'na ddŵr glân croyw i'w gael yn y canolbarth, ar 14 Gorffennaf 1881, gosododd Iarll Powys y garreg gyntaf yn yr argae fyddai'n boddi Cwm Efyrnwy.
Roedd dewis yr Iarll yn un naturiol gan mai ef oedd perchennog y rhan fwyaf o'r tir fyddai'n cael ei foddi, gan gynnwys darnau helaeth o bentref Llanwddyn, lleoliad y gronfa ddŵr newydd fyddai'n llyncu 1200 erw o dir.
Gallwch weld y pentref ar hen fap degwm o'r 1840au yng nghanol y llun. Mae'r map modern sydd drosto'n dangos lle mae'r dŵr heddiw (Trwy garedigrwydd Prosiect Cynefin, Llyfrgell Genedlaethol Cymru)
Pentref prysur
Ar y pryd, roedd gan bentref Llanwddyn eglwys, swyddfa bost, melin, dau gapel, tair tafarn, 37 o dai a 10 o ffermydd.
Does neb yn sicr faint o wrthwynebiad oedd yna i'r datblygiad ymhlith y bobl leol, ond o'r cychwyn, datgelodd Corfforaeth Lerpwl gynlluniau i godi pentref newydd islaw'r cwm.
Erbyn i'r gronfa ddŵr gael ei llenwi yn 1892, roedd y rhan fwyaf o'r trigolion wedi symud i'r pentref newydd heb lawer o ffws. Efallai bod rhai yn edrych ymlaen at gael cartrefi newydd sbon yn hytrach na gorfod erfyn ar ambell i berchennog i wella a thrwsio'r tai roedden nhw eisoes yn bwy ynddyn nhw.
Pentref Llanwddyn, gyda thafarn y Powis Arms a hen Eglwys St Johns yn y pellter (Llun: Archifdy Powys)
Llanwddyn a Capel Celyn
bod llawer llai o ffws wedi ei wneud o foddi Llanwddyn na boddi pentref Capel Celyn bron i 80 mlynedd yn ddiweddarach oherwydd bod gwleidyddiaeth y ddau gyfnod mor wahanol.
Doedd y mudiad cenedlaethol ddim wedi ei sefydlu a doedd gan nifer fawr o bobl tu hwnt i'r ardaloedd diwydiannol ddim profiad o drefnu ymgyrchoedd yn erbyn llywodraeth y dydd. Dywedodd y Dr Roberts:
"Symudwyd llawer mwy o bobl oddi yno nag yn achos Capel Celyn, felly fe allech chi ddadlau fod Capel Celyn wedi cael gormod o sylw."
Llanwddyn cyn sefydlu cronfa ddŵr Llyn Efyrnwy (Llun: Archifdy Powys)
Chwalfa
Fel yng Nghapel Celyn, cafodd adeiladau eu chwalu. Cafodd y meirw eu datgladdu a'u rhoi i orffwys ym mynwent yr eglwys yn y pentref newydd.
Erbyn hyn, yr unig le mae'n bosib gweld unrhyw olion o'r pentref gwreiddiol yw mewn hen luniau ac ar .
Doedd dim caneuon protest, doedd dim gorymdeithiau.
Mi ysgrifennodd Huw Jones y gan 'Dŵr' am foddi boddi Capel Celyn. Mae ei geiriau yr un mor addas i'r hyn ddigwyddodd yn Llanwddyn:
"Dyma lle llofruddiwyd enaid bro.
Gan ddŵr!"