Llenor poblogaidd iawn yn ei ddydd oedd Tegla Davies. Ysgrifennodd yn bennaf am fechgyn drygionus, breuddwydiol a chastiog mewn modd deniadol a doniol.
Yn ei Hunangofiant Tomi (1912), ei lyfr cyntaf, llwyddodd i ail-fyw ei blentyndod, er bod ei duedd i ddysgu moeswersi yn amharu peth ar naturioldeb ambell stori yn y gyfres hon.
Gweinidog gyda'r Wesleaid oedd Tegla Davies ar hyd ei oes. Ganwyd ef ym 1880 yn Llandegla-yn-Iâl yn Sir Ddinbych, yn fab i chwarelwr. Cafodd ei hyfforddi i fod yn weinidog yng Ngholeg Didsbury ym Manceinion.
Dilynwyd Hunangofiant Tomi gan gasgliad o storïau, Nedw (1922), sy'n cael eu hadrodd yn nhafodiaith Iâl. Y stori mwyaf comig yw 'Gwneud Zebras', lle mae Nedw a'i gyfaill mynwesol Wmffre yn paentio mul o'r enw Spargo i edrych fel zebra.
Dilynwyd y llyfr hwn gan Rhys Llwyd y Lleuad (1925) ac Y Doctor Bach (1930), ond roedd rhain yn llai llwyddiannus.
Awdur ffantasi
Amlygwyd dawn ffantasi Tegla ar ei orau yn Tir y Dyneddon (1921) ac yn Hen Ffrindiau (1927), stori am gymeriadau'r hwiangerddi Cymraeg yn ceisio ffoi o gaethiwed oesol eu penillion. Beirniadwyd y storïau hyn am fod llaw y pregethwr yn rhy drwm arnynt, ond gellir eu mwynhau am eu dyfeisgarwch er hynny.
Mae yna elfen sentimental mewn storïau fel 'Yr Epaddyn Rhyfedd' a 'Samuel Jones yr Hendre yn Diolch am ei Gynhaeaf', ond yn rhyfedd iawn cawsant dderbyniad da mewn cyfieithiadau Saesneg.
Cyhoeddwyd detholiad o'i storïau byrion yn y gyfrol Y Llwybr Arian (1934).
Ei waith mwyaf
Campwaith Tegla Davies oedd ei nofel Gŵr Pen y Bryn (1923), sy'n disgrifio tröedigaeth ffermwr cyfoethog yn ystod Rhyfel y Degwm yn yr 1880au, pan wrthododd llawer o amaethwyr Ymneilltuol dalu'r degwm at gynnal Eglwys Lloegr, a chosbwyd nifer ohonynt o'r herwydd.
Mae arwriaeth John Williams yn diflannu yn wyneb cosb a blacmêl, ac mae'n ceisio iachâd o'i gywilydd mewn tröedigaeth ysbrydol.
Dyma un o arloeswyr y nofel Gymraeg ar gyfrif ei arddull cywrain a'i ddadansoddiad seicolegol treiddgar. Bu Tegla yn gynhyrchiol fel golygydd a cyfrannodd yn gyson i'r wasg Gymraeg.
Bu'n olygydd ar Y Winllan (1920-28) ac Yr Efrydydd (1931-35), yn ogystal â Chyfres Pobun. Rhwng 1946 a 1953 ysgrifennodd golofn wythnosol i'r Herald Cymraeg.
Cyhoeddwyd detholion o'i erthyglau ac ysgrifau yn Rhyfedd o Fyd (1950), Y Foel Faen (1951) ac Ar Ddisberod (1954). Ymddangosodd detholion o'i bregethau a'i sgyrsiau radio dan y teitl Yr Hen Gwpan Gymun ym 1961, a'i hunangofiant dan y teitl Gyda'r Blynyddoedd ym 1952.
Bu farw Edward Tegla Davies ym 1967. Gwelir plac er cof amdano ar wal Yr Hen Giât yn Pen Stryt, Llandegla-yn-Iâl, y tŷ lle ganwyd ef.
Meic Stephens
Hanes y bêl hirgron o'i gwreiddiau hyd at y Gamp Lawn
