 |
|
Ych
a fi!
Chwilio a chwalu ymhlith chwedlau gwerin
Dydd Iau, Tachwedd 21, 2002
|
•
Diwylliant Gwerin Morgannwg gan Allan James. Gwasg Gomer.
Β£12.95.
Byddai'r hen Wladfawr o Batagonia, Fred Green, yn disgrifio'r ceffyl
fel anifail twp iawn o'i gymharu ag ych fel anifail gwaith ar fferm.
Yr oedd ganddo, meddai, barch aruthrol tuag at ychain fel anifeiliaid
gweithgar a chall.
Yn hynny o beth yr oedd mewn cytundeb llwyr ΓΆ hen amaethwyr Morgannwg
ac fe welir sawl enghraifft o'u parch hwy tuag at yr anifail hwn yng
nghyfrol Allan James, Diwylliant Gwerin Morgannwg.
Statws arbennig
Yn y bennod Byd yr Ych daw yn amlwg fod i'r ych "statws symbolaidd
arbennig" o fewn y gymuned amaethyddol gyda "parch anghyffredin" tuag
ato.
"Roedd yn weithiwr ffyddlon ac yn anifail a gynysgaeddwyd, ym marn
y gwladwr, ΓΆ rhyw allu greddfol tra arbennig," meddir - ac mae'n ddiddorol
sylwi mai yr un yn union oedd profiad Fred Green yntau yr holl filoedd
o filltiroedd dros yr Iwerydd ym Mhatagonia.
Disgrifir yn llyfr Allan James sut y byddai'r amaethwr yn "cyfathrebu'n
gyson ΓΆ'r ych ac yn ei drin fel un a ddylai rannu cyfrinachau'r teulu."
Byddai peth o'r cyfathrebu hwn ar gΓΆn ac yr oedd yn rhinwedd o bwys
mewn gyrrwr ychain fod ganddo lais a chof da ar gyfer canu a chofio'r
amryfal dribannau wrth ei waith.
Cyfansoddi tribannau
Byddai'n was mwy gwerthfawr fyth, wrth gwrs, pe gallai hefyd gyfansoddi
tribannau newydd o safon - achos nid gwiw canu unrhyw hen rigwm yng
nghlyw anifeiliaid cyn bwysiced ag ychain.
Dyfynnir nifer helaeth o'r tribannau yn y gyfrol:
Mae sΓ΄n drwy'r fro a'r Blaena,
Am ychain mawr y Sela,
Y nhw o Fargam i Golhuw
O lawer yw y gora.
Yw un ymffrost ac mae arall yn dweud:
Mae geni bedwar bwlyn
Yn pori brig yr eithin;
Hwy doran gwys o'r mwya gwych
Hwy gerdda'n rhych i'r blewyn.
Ac eto
Mae gen i bedwar bwlin
Sy'n byw ar ddail yr erfin
Fe redant ton mor syth or bron
Ru'n trwch a gwrych y mochyn.
Ffordd o fyw
Yn ogystal ΓΆ bod yn ddifyr ynddynt eu hunain y mae'r tribannau hyn
erbyn heddiw yn gyfrwng gwych i gyfleu inni natur ffordd o fyw sydd
wedi hen ddiflannu.
"Afraid dweud fod y tribannau hyn yn cynnig cyfres o ddarluniau difyr
a dadlennol sy'n cyflwyno'r darllenydd i gyfnod a chymdeithas hollol
ddieithr ac i ddull o fyw ac athroniaeth gymunedol a heriwyd yn y
pen draw gan ddatblygiadau'r oes ddiwydiannol."
A'r hyn sy'n fendigedig wrth gwrs yw eu bod yn ddarluniau o holl amryfal
agweddau y bywyd gwledig y cyfnod cyn-ddiwydiannol.
Mae'r triban hwn, er enghraifft, yn ein goleuo beth oedd yn dderbyniol
fel pryd da:
Cawl sydd yn frasder drwyddo
A ser yn nofio arno,
A'i flas yn tynnu dyn yml'an
A'r calla'n ei fendithio.
Weithiau gall gormod o'r hyn sy'n dda fod yn syrffed;
Mi gefais gawl i ginio
Caf gawl i swper heno;
Fe gaiff y feistres fyn'd i'r diawl
Cyn yfai chawl hi eto.
Canmol y casglwyr
Yn y pen draw, emyn o glod i'r casglwyr hynny a ddiogelodd y gweithiau
hyn a channoedd o rai eraill tebyg iddyn nhw mewn sawl agwedd o fywyd
yw y gyfrol hon gyda diddordeb Allan James gymaint yn y dull o gasglu
ag yn yr hyn a gasglwyd.
Gellid cyhuddo rhywun o fod braidd yn slic wrth ddweud mai cyfrol
sy'n gyforiog o bethau difyr yw hon ond nid cyfrol arbennig o ddifyr
ynddi ei hun.
Ond rhaid ychwanegu mai o safbwynt y darllenydd cyffredin y mae rhywun
yn dweud hynny a chan mai fel cyfrol ysgolheigaidd y'i bwriadwyd rwy'n
syrthio ar fy mai nad yw'n feirniadaeth gwbl deg - ond yr wyf yn flin
na allaf ei mwynhau i'r graddau y teimlaf y dylwn.
Ond y mae modd i'r darllenydd llai ysgolheigaidd ei hyfforddiant fynd
i ryw raddau y ffordd arall heibio i'r drafodaeth ysgolheigaidd a
mwynhau y pethau eraill.
Mae'r awdur, sy'n brif ddarlithydd y y Gymraeg ym Mhrifysgol Morgannwg,
yn gosod ei fater gerbron reit ar gychwyn y gyfrol trwy ddweud:
"Nod y gyfrol hon yw ail-greu darlun o gymdeithas werinol ei natur
drwy gyfrwng cyfres o ddogfennau perthnasol a luniwyd neu a ddetholwyd
gan groniclwyr sy'n perthyn i wahanol gyfnodau ac i amrywiaeth o gymunedau.
"Mae'r darlun cymdeithasol hwnnw, ar y naill law yn dangos gwerinwr
wrth ei waith ac, ar y llaw arall, yn cynnal ac yn gwarchod hen draddodiadau
ei gynefin."
Er mai ar Fro Morgannwg y canolbwyntir nid oes amheuaeth fod yma adlewyrchiad
o gymunedau Cymreig eraill.
Amrywiaeth o bynciau
Y mae teitlau y gwahanol benodau yn cyfleu natur y gyfrol a diddordeb
ei hawdur yn y broses o gasglu a diogelu; Y Traddodiad Llafar, Casglwyr,
Casglu a Chofnodi.
Fel y byddai rhywun yn disgwyl, mae penodau cyfain ar Y Fari Lwyd,
Arferion y Nadolig a'r Calan, hela'r dryw ac hefyd bennod hynod ddiddorol
ar arferion elusennol.
Y mae pennod i ffoli arni am yr iaith hyfryd honno y Wenhwyseg
gyda geirfa gynhwysfawr eithriadol o ddiddorol.
Gyda'r holl elfennau diddorol hyn trueni na ddewisodd yr awdur boblogeiddio
ei drafodaeth gyda thrafodaeth llai ysgolheigaidd.
Byddwn wedi croesawu hefyd ymdrech ganddo i gyfieithu dyfyniadau Saesneg
i'r Gymraeg.
Ond wedi dweud hynny yr ydym yn cael am ddim ond Β£12.95 lyfr safonol,
awdurdodol, o dros 300 tudalen gyda nifer helaeth o luniau difyr.
Tipyn o fargen.
Glyn Evans
Ebostiwch eich sylwadau
chi am lyfrau
|
|
|
Gair
am air
Siart
Cymru
Llyfrau
ar y We
NΓ΄l
i'r archif
