Llythyr am Gwm Rhymni
Yda' chi'n cofio'r hen amser flynyddoedd maith yn ôl, pan oedd Daniel Owen yn hogyn a Kate Roberts yn dringo'r mynydd efo'i ffrindia bach i chwarae yn yr haul a chael te yn y grug?
Os ydach chi yna mi ydach chi hefyd yn cofio'r hen arferiad o 'sgwennu eich hanes ar ddarn o bapur, ei roi o mewn amlen, a'i stwffio fo i mewn i dwll yn y wal. Ymhen amser fe fyddai'r darn paur hwnnw yn cyrraedd pen ei daith, a'r derbynydd yn gallu mwynhau ei gynnwys. Os cofia i'n iawn 'llythyr' oedd yr enw ar y darn papur hwnnw.
Beth bynnag 'does na neb yn anfon 'llythyrau' (sef mwy nag un 'llythyr') at eu gilydd, ac o'r herwydd mae nhw wedi mynd yn drysorau prin iawn. Dyna pam yr oeddwn i wedi cyffroi y diwrnod o'r blaen ar ôl derbyn llythyr ar bapur gwyn, mewn ysgrifen du, taclus.
Cynthia Dodd ydi'r llythyrwr, ac mae hi'n byw ym Mhontardawe.Ond fe'i magwyd hi yn Rhymni, un o drefi Blaenau Cymoedd, ac 'roedd hi'n teimlo y dylai rhaglen a ddarlledwyd ar Radio Cymru yn ddiweddar, lle 'roeddwn i'n crwydro bro'r Eisteddfod, fod wedi rhoi mwy o sylw i Gwm Rhymni.
Pam? Wel mae llythyr Cynthia yn esbonio. Dim sôn am Thomas Jones, un o wyr enog Rhymni, ac-Ysgrifenydd y Cabinet pan oedd Lloyd George yn weinidog. A dyna i chi Y Parchedig Rhys Bowen. Mae'r brif wobr i'r partion llefaru yn yr Eisteddfod Genedlaethol wedi ei henwi ar ei ol-ymladdwr diflino dros yr iaith, ac addysg Gymraeg. Nac anghofiwn Ysgol y Lawnt, ar safle hen gartre un o'r meistri haearn Syr Benjamin Hall, gŵr Arglwyddes Llanofer a'r dyn yr enwyd y Big Ben ar ei ôl. Am ei fod o'n 'big boy' yn ôl yr hanes - hynny ydi yn dal iawn. Dyma i chi ffaith ddiddorol yn llythyr Cynthia yn gysylltiedig ac Eistedddod Glyn Ebwy 1958 - merch o'r Rhymni oedd yn cyflwyno'r aberthged ar ran Mamau'r Fro. Ond mae dylanwad Rhymni yn parahu hyd heddiw, ac yn wir heddiw'r pnawn 'roedd na gyfarfod yn y Babell Lên i ddathlu bywyd a gwaith Hywel Teifi Edwards. A phwy oedd yn gyfrifol am y trefniadau - merch o'r Rhymni Sioned Williams.
Diolch yn fawr i chi Cynthia am anfon y llythyr ata i, ac erbyn diwedd y 'Steddfod yma fe fyddai wedi defnyddio nifer fawr o'r ffeithiau eraill sydd yn eich llythyr. Ac felly os bydd pobol yn dweud "Ew! Ma' Hywel Gwynfryn yn gwbod popeth am yr ardal yma" mi fyddai'n gwennu ac yn deud "I Cynthia mae'r diolch."
Hanesion 